حق انتفاع و تفاوت آن با مالکیت منافع

گاه ممکن است بخواهید  ملک خود را جهت استفاده در اختیار اشخاص دیگر قرار دهید، بی آنکه مالکیت آن را به افراد مزبور انتقال دهید! قانون این حق را برای شما به نام «حق انتفاع» به رسمیت شناخته و بر آن آثار حقوق متنوعی را مترتب ساخته است. در بحث امروز وکیل حمیدرضا محمدی، مدیرعامل موسسه حقوقی دادگر نیک فرجام به بررسی زوایای مختلف این موضوع می پردازد:

 

انتفاع در لغت به معنای نفع گرفتن و سود بردن است و به لحاظ حقوقی بار معنایی ویژه ای دارد. بر طبق ماده 40 قانون مدنی حق انتفاع عبارت است از حقی که به موجب آن شخص میتواند از مالی که عین آن مال دیگری است یا مالک خاص ندارد استفاده کند. حق انتفاع از شاخه های  حق مالکیت است که به موجب قرارداد به دیگری واگذار می شود. در حق انتفاع دو نفر صاحب حق هستند یکی مالک عین و دیگری منتفع که حق استعمال از عین را دارد.

شرایط حق انتفاع

• حق انتفاع با عقد و قرارداد ایجاد می‌شود.
• موضوع حق انتفاع باید مالی باشد که استفاده از آن موجب از بین رفتن خود مال و عین آن نباشد.
• دارنده حق انتفاع (منتفع) باید در حین و زمان عقد موجود باشد.
• در حق انتفاع، قبض و تسلط منتفع بر مال مورد انتفاع شرط صحت عقد است.

زایل شدن حق انتفاع

به استناد ماده 51 قانون مدنی حق انتفاع در دو مورد زایل می شود:

1- در صورت انقضای مدت

2-در صورت تلف شدن مالی که موضوع حق انتفاع است.

البته موارد دیگری نیز موجب از بین رفتن حق انتفاع می باشد  از جمله رجوع مالک در حبس مطلق (ماده 44: در صورتی که مالک برای حق انتفاع مدتی معین نکرده باشد  حبس مطلق بوده و حق مزبور تا زمان فوت مالک خواهد بود مگر اینکه مالک قبل از فوت خود رجوع کند ) و همچنین در صورت فوت مالک در مواردی که حق انتفاع به مدت عمر مالک برقرار شده باشد.

اقسام حق انتفاع

طبق قانون مدنی  حق انتفاع به سه گروه عمری، رقبی و سکنی تقسیم می شود.

طبق ماده 41 قانون مدنی عمری حق انتفاعی است که ضمن یک عقد از طرف مالک برای شخص به مدت عمر خود یا منتفع و یا شخص ثالث برقرار میشود . اگر حق اتنفاع برای مدت عمر مالک برقرار شده باشد با مرگ مالک حق اتفاع از بین میرود ولی اگر حق انتفاع برای مدت عمر منتفع یا ثالث برقرار شده باشد در این صورت مرگ مالک اثری در از بین رفتن حق انتفاع ندارد.

ماده 42 قانون مدنی مقرر میدارد : رقبی حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معین برقرار می شود .

به استناد ماده 43 قانون مدنی : اگر حق انتفاع عبارت از سکونت در مسکنی باشد سکنی یا حق سکنی نامیده میشود و این حق ممکن است یا به صورت عمری و یا رقبی برقرار شود.

در قرارداد حق انتفاع مالک می تواند به صورت مطلق و بدون قید مدت  انتفاع از مالی را به دیگری واگذار نماید که در این صورت به حکم ماده 44 حبس مطلق است و مالک می تواند هر زمان که بخواهد از حق انتفاعی که واگذار نموده رجوع کند و در هر حال با فوت مالک حق انتفاع نیز از بین خواهد رفت.

حق انتفاع در اثر قرارداد بین مالک و منتفع برقرار میشود ولی در قانون مدنی دارای عنوان خاصی نیست و شرایط این قرارداد با توجه به ماده 10 قانون مدنی وقواعد عمومی معاملات باید تعیین شود.

حق انتفاع از دو طریق ایجاد میشود :

1- مالک به صورت مستقیم حق انتفاع از ملک را به دیگری واگذار کند. واگذاری حق انتفاع در اغلب موارد رایگان است و به همین جهت برخی قرارداد حق انتفاع را از عقود بی عوض دانسته اند ولی در حق انتفاع به معنای خاص هیچ متنی وجود ندارد که مجانی بودن قرارداد از شرایط صحت آن باشد و البته منعی وجود ندارد که حق انتفاع در برابر عوض به دیگری واگذار شود.

2- گاهی نیز حق انتفاع به صورت غیر مستقیم و در اثر قرارداد ایجاد می شود یعنی هنگام انتقال عین انتفاع از آن برای مالک محفوظ می ماند .

برای مثال پدر خانواده  اموالش را به فرزندان خود می بخشد  و حق انتفاع از ملک را برای مدتی که در قید حیات است برای خود نگه می دارد.

برقراری حق انتفاع به وسیله وصیت نیز ممکن است و موصی میتواند عین مال را برای وارثان باقی گذارد و حق انتفاع از ان را به دیگری منتقل کندو یا اینکه عین را به موصی له تمکیک کند و انتفاع از آن را تا مدتی به وارثان اختصاص دهد. (کاتوزیان ,ناصر ,اموال و مالکیت ,تهران :نشر میزان،چاپ بیست و یکم )

انتقال حق انتفاع از طریق بیع انجام نمی شود و منظور از قرارداد در خصوص حق انتفاع صلح نامه و یا در غالب قرارداد نامعین (موضوع ماده 10 قانون مدنی) انجام میشود .

اصل بر این است که مالک نسبت به مال خود تسلط کامل دارد  و وجود حق انتفاع باعث محدود شدن مالکیت است به همین دلیل وجود حق انتفاع برای شخص نیاز به اثبات دارد و کسی که مدعی حق انتفاع در ملک دیگری است و قرارداد مکتوبی ندارد باید برای اثبات حق خود طرح دعوی کند. در این دعوا خواهان, مدعی وجود حق انتفاع و خوانده نیز مالک ملک است.

حق انتفاع در اموالی ایجاد میشود که استفاده و انتفاع از آن با بقای عین ملازمه داشته باشد و عرفا این حق معمولا در املاک ایجاد می شود و به استناد ماده 12 قانون آیین دادرسی مدنی دعاوی مربوط به اموال غیرمنقول درمحل وقوع ملک اقامه میشود و دادگاه محل وقوع ملک صالح به رسیدگی است.

حکم اثبات حق انتفاع جنبه اعلامی دارد و صاحب این حق می تواند به استناد حکم اصداری از دادگاه دعوای رفع مزاحمت و ممانعت ازحق را اقامه کند

نکاتی در خصوص حق انتفاع وجود دارد از جمله اینکه خواهان میتواند ضمن اثبات ادعای حق انتفاع الزام خوانده را به تنظیم سند رسمی حق مزبور را از دادگاه بخواهد.

تفاوت حق انتفاع و اذن در انتفاع

از جمله تفاوتها بین حق انتفاع و اذن در انتفاع این است که حق انتفاع  طی یک قرارداد دو طرفه و به صورت یک عقد لازم منتقل می شود  و هیچیک از طرفین به تنهایی حق بر هم زدن آن را ندارند ولی اذن در انتفاع یک نوع ایقاع(عمل حقوقی یک طرفه) است و مالک هر زمان که  بخواهد میتواند از اذن خود رجوع کند. بنابراین صرف اینکه مالک به دیگری اجازه دهد که از ملک او استفاده کند  موجد حق انتفاع نیست.

آیا حق انتفاع به معنی مالکیت منافع است؟

گرچه در ظاهر امر دو  اصطلاح مالکیت منافع و حق انتفاع شباهت بسیار زیادی دارند، اما باید خاطرنشان کرد  از نظر مفهوم ماهوی و عملی نباید آن دو را یکسان شمرد.  همانگونه که اشاره شد به تعبیر قانون  «حق انتفاع عبارت از حقی است که به موجب آن شخص می‌تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد، استفاده کند.»

در مالکیت منافع دو مالک وجود دارد یکی مالک عین مال است و دیگری مالک منفعت مال. اما در حق انتفاع همواره یک مالک هست که هم مالک عین است هم مالک منفعت و به دارنده حق انتفاع فقط اجازه داده می شود که برای مدت معینی از منافع مالی که در خدمت اوست استفاده کند. در مالکیت منافع، ذره‌های منفعت در ملک صاحب آن به وجود می‌آید اما در حق انتفاع، منفعت به مالک عین تعلق دارد و در ملک او هم به وجود می‌آید و صاحب حق فقط می‌تواند از آن متنفع شود. به عنوان مثال، در عقد اجاره، مستاجر، مالک منافع عین مستاجره می‌شود و علی القاعده می‌تواند آن را به دیگری منتقل کند اما در حق انتفاع، صاحب حق، مالک منافع نیست تا حق تصرف در آن را داشته باشد و به همین جهت، اجاره ملکی که موضوع حق انتفاع قرار گرفته، از طرف صاحب حق نیز درست نیست، مگر اینکه مقصود از اجاره واگذاری اصل حق باشد. به بیان دیگر مالکیت منفعت، حقی کامل است که امتیازهای مالکیت را دارد؛ در حالی که حق انتفاع به آن حد کمال نرسیده و صاحب آن تنها از حق استعمال و انتفاع بهره‌مند است.

 

فرض کنیم باغی برای مدت دو سال به اجاره داده شود. در این مدت مستاجر، مالک منافع باغ است و تمام ذره‌های میوه در ملک او به وجود می‌آید؛ بنابراین در روزی که مدت اجاره پایان می‌پذیرد، آنچه از میوه‌ها بر سر درختان باقی است، به او تعلق دارد و می‌تواند پس از مدت اجاره نیز آنها را بچیند اما اگر حق انتفاع از همین باغ به مدت دو سال به او واگذار شده بود، چون منتفع مالک منافع نمی‌شد، ذره‌های میوه نیز در ملک او به وجود نمی‌آمد و به صاحب اصلی باغ تعلق داشت. جز اینکه او می‌توانست طرف دو سال از آنها بهره‌برداری کند بنابراین در آخرین روز سال حق او نیز از بین می‌رفت و دیگر نمی‌توانست میوه هایی را که هنوز بر درخت باقی است، بچیند.

نظریه مشورتی شماره ی12405/7 مورخ 15/12/71 اداره حقوقی قوه قضاییه .

عرفا وقتی کسی حق سکنی منزلی را مجانا  برای مدتی یا مادام العمر به دیگری می دهد غرض احسان به شخص اوست و عرف فقط او و خانواده اش را مجاز به استفاده می شناسد و تفویض به غیر را خارج از قصد و  نیت مالک می داند. بنابراین انتقال  مورد سکنی به هر نحو ولو به صورت عاریه به دیگری مجاز نیست و مالک می تواندخلع ید کسی را که منتفع به او واگذار کرده است از دادگاه بخواهد. چون استیلا و تصرف شخص ثالث به نحو مذکور به منزل مورد بحث بدون مجوز قانونی است  و بقای مالکیت مالک به عین و منفعت در این حالت برای او ایجاد حق خلع ید میکند.